proverbaro de zamenhof: vortprovizo pri korpo en komparo kun franca frazaro
eldono 3a de: 2000-06-15,eldono 4a de: 2006-02-26
eldono 5a de: 2006-04-27
aŭtoras: ĵ. vaŝe, jxvasxe @ free.fr
du proverbaroj
en 1910 lazaro ludoviko zamenhof publikigis proverbaron. en ĝi li tradukas en la lingvon internacian la rusan-francan-polan-germanan kolekton de sia patro el 1905. en la rogistera eldono (zamenhof 1974) tiu verko entenas 2629 frazojn en aboca ordo kun temaj indeksoj.
en 1999 publikiĝis kolekto de francaj popoldiroj (pierron 1999). en ĝi frazoj ordiĝas laŭ grandaj temoj (bestoj, arto kaj spektaĵoj, nombroj, korpo...) kaj ene de temoj laŭ aboca rango de ĉefvorto. ĝi enhavas iom malpli ol 1697 frazojn, konsiderante ke sama frazo povas ripetiĝi en du aŭ pluraj ĉapitroj.
komparon inter tiuj du kolektoj mi opiniis interesa pro la sekvaj kialoj:
- la du verkoj havas similan amplekson, kio faciligas komparajn nombradojn
- la klasigo de la franca verko oportunas por tema esploro
- mi unuavide rekonas kaj komprenas 49 elcentojn de ĝiaj frazoj, ĝi do realisme priskribas nunan francan frazeologion
- la du verkoj kontrastas per centjara tempa distanco, kaj per tio ke la unua estas prova internaciigo sur la bazo de kvar fontolingvoj dum la alia atestas pri unu kulturo.
la vortoj de korpo
mi nomas organo ĉisekve iun ajn parton de la korpo. mi enkalkulas ankaŭ eligaĵojn (ekzemple salivon), ankaŭ lokojn de besta korpo (ekzemple kornon), ankaŭ internajn sentojn (ekzemple kramfon). sed kontraste, korpajn procezojn (ekzemple digeston) kaj metaforajn nomojn (ekzemple ĉapon en signifo de kapo) mi preterlasis.
la komparo de tekstoj en malsamaj lingvoj trudis kelkajn decidojn. la franca lingvo same nomas bosse [bos] bato-tuberon kaj ĝibon. mi enkondukis la distingon, ĉar ĝin faras la lingvo internacia. inverse la franca lingvo nomas malsame kranian haron (cheveux [ŝøvø]) kaj ali-specan haron (poil [pwal]). mi konfuzis ilin. kelkaj aliaj situacioj postulis similan decidon, en kiu mi ĝenerale inklinis al la maniero de la lingvo internacia, ĉar mi celis precipe studon de la zamenhofa proverbaro.
mi plejofte neŭtraligis lingvonivelon, ĉar mi celis komparon de enhavo, ne de vortumo. ekzemple en la franca kolekto vizaĝo aperas jen per ordinara vorto (figure [figyr]), jen per slanga (gueule [gøl]). mi enkalkulis ambaŭ sub vizaĝo.
iom arbitre lip-haro kalkuliĝis kiel du organonomoj, flugilo kiel unu.
kiom da korpeco?
en la zamenhofa proverbaro:
- 52 organonomoj aperas sume 489-foje en 392 frazoj, tio estas en 15 elcentoj el la tuto
- 299 frazoj mencias 1 organon, 91 mencias 2 organojn, 2 mencias 3 organojn.
en la franca kolekto ne klaras, kiom ofte sama frazo ripetiĝas. al mi eblis konstati nur, ke:
- 67 organonomoj aperas sume 351-foje en maksimume 351 frazoj (en malpli, se sama frazo okaze entenas plurajn).
ĉi tiu komparo aperigas ke:
- organoj menciiĝas proporcie simile en ambaŭ proverbaroj (en inter 15 kaj 21 % de la frazoj)
- la vortprovizo pri korpo pli diversas en la franca kolekto (sama organonomo aperas mezume 5,2-foje) ol en la zamenhofa (sama organonomo aperas mezume 9,4-foje).
ofto de organoj
supoze ke la traduka paraleligo ne tro tordas la komparon, la du vortprovizoj entenas 32 komunajn organonomojn el sume 87.
la varianca devio de oftoj pli fortas en la zamenhofa proverbaro (11,2) ol en la franca kolekto (4,7). al tiu pli forta diseco de oftoj kontribuas la pli altaj rekordoj ĉe zamenhof: kapo aperas 46-foje, okulo 44-foje, koro 35-foje, kompare kun la francaj maksimumoj: okulo 26-foje, haro 18-foje, nazo 17-foje.
en malpli statistikaj vortoj, tio signifas ke la proverbaro uzas tre ofte kelkajn organonomojn kaj tre malofte aliajn, dum la franca kolekto uzas la vortojn pli egalece.
| zamenhof 1910 | pierron 1999 | |
|---|---|---|
| kapo | 46 | 13 |
| okulo | 44 | 26 |
| mano | 43 | 8 |
| koro | 35 | 11 |
| buŝo | 27 | 7 |
| lango | 27 | 11 |
| dento | 18 | 5 |
| haro | 16 | 18 |
| orelo | 16 | 6 |
| lipo | 14 | 2 |
| vizaĝo | 14 | 6 |
| vundo | 14 | 0 |
| piedo | 13 | 13 |
| cerbo | 11 | 2 |
| nazo | 11 | 17 |
| stomako | 11 | 3 |
| barbo | 8 | 2 |
| felo | 8 | 0 |
| kruro | 7 | 8 |
| sango | 7 | 2 |
| gorĝo | 6 | 6 |
| korpo | 6 | 0 |
| lano | 6 | 0 |
| haŭto | 5 | 5 |
| kolo | 5 | 0 |
| kranio | 5 | 0 |
| larmo | 5 | 3 |
| ventro | 5 | 7 |
| brusto | 4 | 0 |
| dorso | 4 | 9 |
| ĝibo | 4 | 1 |
| korno | 4 | 0 |
| kraĉo | 4 | 0 |
| pugno | 4 | 0 |
| vango | 4 | 0 |
| fingro | 3 | 12 |
| osto | 3 | 7 |
| vosto | 3 | 0 |
| beko | 2 | 0 |
| kalvo | 2 | 0 |
| plumo | 2 | 0 |
| ripo | 2 | 3 |
| ungo | 2 | 2 |
| flugilo | 1 | 6 |
| frunto | 1 | 4 |
| graso | 1 | 0 |
| karno | 1 | 0 |
| kubuto | 1 | 8 |
| nuko | 1 | 0 |
| palato | 1 | 0 |
| ŝultro | 1 | 5 |
| tufo | 1 | 0 |
| anuso | 0 | 1 |
| brako | 0 | 13 |
| dika fingro | 0 | 3 |
| elspiro | 0 | 6 |
| feko | 0 | 2 |
| furzo | 0 | 5 |
| genuo | 0 | 6 |
| gluteo | 0 | 6 |
| haŭta reakcio | 0 | 1 |
| harnodo | 0 | 1 |
| hepato | 0 | 3 |
| intesto | 0 | 4 |
| kadavro | 0 | 4 |
| kalkano | 0 | 5 |
| kramfo | 0 | 1 |
| lepor-lipo | 0 | 1 |
| lieno | 0 | 3 |
| makzelo | 0 | 2 |
| maleolo | 0 | 1 |
| mentono | 0 | 1 |
| neŭrono | 0 | 1 |
| nervo | 0 | 4 |
| palpebro | 0 | 1 |
| profilo | 0 | 1 |
| pugo | 0 | 7 |
| pulso | 0 | 1 |
| reno | 0 | 1 |
| salivo | 0 | 3 |
| suro | 0 | 1 |
| talio | 0 | 2 |
| testiko | 0 | 9 |
| tubero | 0 | 3 |
| umbiliko | 0 | 1 |
| urino | 0 | 3 |
| vulvo | 0 | 6 |
| sume | 489 | 351 |
aperas ankaŭ, ke diversaj organoj en la respektivaj lingvoj eble surprenas la saman rolon: tio povus klarigi, ke mano multe pli abundas en la lingvo internacia, dum brako estas pli ofta en la franca. ambaŭ povas signifi agon, faron, potencon...
korpopartoj
mi nomas korpopartoj ĉi-sekve klasojn de la supre listitaj organoj. mi difinis la klasojn jene:
- besta organo: ĉia organo normale ne homa, ekzemple korno, plumo, beko
- kapo: ĉio kapa, ankaŭ haro (kvankam ĝi kelkfoje aperas kiel ne kapa), ankaŭ kolo kaj nuko, sed ne gorĝo
- trunko: la tuta ekstera korpo sen kapo kaj sen membroj
- membroj: brakoj (sen ŝultro) kaj gamboj
- interno: ĉia organo ekstere ne videbla, ekzemple cerbo, koro, osto, ankaŭ sango (kvankam kelkaj frazoj aludas ĝin kiel elfluaĵon)
- eligaĵoj: ekskrementoj, ekzemple larmo, urino, feko, sed ankaŭ vundo, furzo, elspiro.
ofto de korpopartoj
pli aŭ malpli abunde aperas en ĉiu proverbaro la supre difinitaj korpopartoj depende je la aperoj de iliaj organoj. ekzemple ĉe zamenhof
- 8 mencioj de felo
- 3 mencioj de vosto
- 2 mencioj de beko
- 2 mencioj de plumo
- 1 mencio de flugilo
sumiĝas al 16 aperoj de besta organo.
| zamenhof 1910 | elcente | pierron 1999 | elcente | |
|---|---|---|---|---|
| bestaj organoj | 16 | 3 % | 6 | 2 % |
| kapo | 270 | 55 % | 123 | 35 % |
| trunko | 38 | 8 % | 75 | 21 % |
| membroj | 73 | 15 % | 79 | 23 % |
| interno | 69 | 14 % | 46 | 13 % |
| eligaĵoj | 23 | 5 % | 22 | 6 % |
| sume | 489 | 100 % | 351 | 100 % |
la komparo montras diversojn en la repektivaj pezoj de kapo, trunko kaj membroj. la homo de la zamenhofa proverbaro iom similas al figuro de bildstrio: li havas kapon pli grandan ol trunko kaj membroj, kaj lia trunko pezas nur duonon de la membroj. la homo de la franca kolekto havas iom pli da sampezo: trunko kaj membroj same gravas, kaj kapo nur 50 elcente pluse.
bestaj organoj, interno kaj eligaĵoj malgrandas kaj preskaŭ sampezas en la du frazaroj.
seksaj organoj enkalkuliĝas ĉi tie en la klaso trunko. ili forestas ĉe zamenhof, sed ne abundas an la alia kolekto.
konkludo
ambaŭ frazaroj aludas al korpo proksimume same ofte. sed la zamenhofa proverbaro nomas la korpon per malpli riĉa vortprovizo. ĝi mencias kelkajn organojn relative tre ofte (kapo, okulo, mano, koro, lango, buŝo...). ĝi pli emfazas la organojn de kapo kaj malpli emfazas tiujn de trunko.
la suba figuro prezentas per siaj surfacoj la respektivajn grandojn de korpopartoj en la du frazaroj.
literaturo
- pierron 1999
- dictionnaire des expressions populaires / pierron agnès. - [sen loko]: marabout, 1999. - 345 p. - isbn 5-501-03084-2
- zamenhof 1974
- proverbaro esperanta / zamenhof ludoviko lazaro, rogister camille ed. - la laguna: j. régulo, 1974. - 167 p. - (stafeto; 82). - isbn 400-7609-6